Historia badań etnobotanicznych i spis roślin dziko rosnących użytkowanych na Podhalu
Słowa kluczowe:
ethnobotany, wild edible plants, medicinal plants, plant useAbstrakt
This work is a review of wild plants used in the Podhale region since the beginning of the 19th century until the present. Seventy-four sources were used. The use of at least 193 taxa from 68 plant families was recorded (not including 33 unidentified names of plants). Among them 68 taxa were used as food, 117 as medicine, 10 in building crafts, 20 for making everyday utensils and furniture, 82 in religious or magic rituals, and 83 had other uses, such as cosmetics, bedding for animals etc.
Downloads
Bibliografia
Antoniewicz W 1966. Bacówki, szałasy mieszkalne i produkcyjne oraz szopy pasterskie Tatr Polskich i Podtatrza. W: (Red) W. Antoniewicz, M. Dobrowolska, T. P. Szafer (red.), Architektura i zabudowa pasterska Tatr Polskich i Podhala oraz góralska sztuka plastyczna, s. 119–156. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
Bachleda-Dorcarz W 2015. Podhalański baca – pasterz, czarownik i protoplasta góralskiego zdobnictwa. Studia Artystyczne 3: 139–144
Banach K 2008. Zdobienie serków owczych. Biuletyn Koła Dialektycznego 2: 5
Baniowska E, Jagiełła K 2000. Architektura ludowa. W: Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 171–213. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Bazińska B 1967. Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach polskich. (Red.) W Antoniewicz W. (red.) Pasterstwo Tatr polskich i Podhala, s. 19–44. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków
Bentkowska-Mitana A 2012. Detal architektoniczny budownictwa sakralnego na Podhalu. Czasopismo Techniczne 109(5-A/2): 28–32
Bejnarowicz J 1969. Wiedza medyczna ludności wsi podhalańskiej. W: M. Sokołowska (red.), Badania socjologiczne w medycynie, s. 253–254. Książka i Wiedza, Warszawa Biegeleisen H 1929. Lecznictwo ludu polskiego. Polska Akademia Umiejętności, Kraków
Bogatyński W 1912. Nowotarszczyzna. Lud 18: 58–78
Chmielowski B. 1745. Nowe Ateny Albo Akademia Wszelkiey Scyencyi Pełna : Na Rozne Tytuły, iak na Classes Podzielona, Mądrym dla Memoryału, Idiotom dla Nauki, Politykom dla praktyki, Melancholikom dla rozrywki Erigowana : Alias O Bogu [...] O Zwierzu [...] O Językach [...] / Co wsystko stało się wielką pracą y własnym kosztem Autora [...] To iest przez Xiędza Benedykta Chmielowskiego [...].W Drukarni Pawła
Iozefa Golczewskiego, we Lwowie Chrościński M 1905. Opisanie ciekawe gór Tatrów, Druk W. L. Anczyca i spółki, Kraków
Chybiński A 1924. Instrumenty muzyczne na Podhalu. Prace i Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne 3: 3–141
Dokumentacja opisowa [wywiady etnograficzne z mieszkańcami wsi]. 1976–1978. Zbiory Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, sygn. AR/NO/671/1-8
Dziadowiec J 2010. Góralskie reprezentacje, czyli rzecz o Podhalanach i ich kulturze. Nauki Humanistyczne 1: 48–71
Eljasz-Radzikowski S. 1888. Wspomnienia z pośród turni tatrzańskich. Towarzystwo Tatrzańskie, Kraków
Eljasz-Radzikowski S 1901. Zakopane przed stu laty. W Krakowie, w Tłoczni W. L. Anczyca i Spółki
Eljasz-Radzikowski S 1897. Polscy górale tatrzańscy czyli Podhalanie i Tatry na początku XIX w. Lud 3: 225–272
Eljasz-Radzikowski S 1903. Skarby zaklęte w Tatrach. W. L. Anczyc, Kraków
Fischer A 1926 Czarownice w Dolinie Nowotarskiej. Lud t. 5, 3–19
Gentil-Tippenhauer W 1954. Wytwórca ludowy na Podhalu. Wierchy 23: 186–194
Goszczyński S. 1853. Dziennik podróży do Tatrów. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
Gustawicz B 1881. Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Część 1. Zwierzęta. W Krakowie, w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gustawicz B 1882. Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Część 2. Rośliny. W Krakowie, w drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego
Guzik C 2004. Wieś podhalańska i jej gospodarcze przeobrażenia w historii regionu. W: B. Izmaiłow (red.), Przyroda – człowiek – Bóg, s. 209–218. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków
Gwiżdż F 1949. "Żywa apteka" na Podhalu. Przegląd Zielarski 5(8–9): 119–120
Halaszka H. [ca. 1948]. Ankieta PAE/A1/24.38.IV/01 – Szaflary (ok. Nowego Targu). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, http://www.archiwumpae.us.edu.pl/items/show/12423, dostęp: 2018-11.27
Haratyk A 2014. Chata góralska jako środowisko życia rodzinnego na Podhalu (XIX – początek XX wieku). Wychowanie w Rodzinie 9: 243–259
Henslowa M 1976. Z badań nad wiedzą ludową o roślinach, I. Hypericum perforatum L. – Dziurawiec zwyczajny. Slavia Antiqua 23: 228–250
Hermanowicz-Nowak K 2000. Strój ludowy. W: D. Tylkowa (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 245–299. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Houdek I 1936. Osudy Vysokých Tatier, Turiansky sv. Martin, Knhtla . Uastin. Spolok Janota E, Nowicki M 1865. Upomnienie Zakopianów oraz wszystkich Podhalanów aby nie tępili świstaków i kóz. Drukarnia C.K. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Jost H 1979a. Kuźnie podhalańskie w XIX i XX w. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 2: 165–185
Jost H 1979b. Podhalańskie drewniane konstrukcje energetyczne. Rocznik Podhalański 2, 79-84
Jost H 1994. O foluszach na Podhalu. Rocznik Podhalański 6: 81–98
Jostowa W 1954a. Tradycyjne pożywienie ludności Podhala. Lud 41: 703–727
Jostowa W 1954b. Pożywienie pasterzy, zbójników i myśliwych tatrzańskich. Wiedza i Życie 21: 96–98
Jostowa W 1967. Porzywienie pasterzy tatrzańskich. (Red.) W Antoniewicz W. Pasterstwo Tatr polskich i Podhala, s. 19–44. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Jostowa W 1978. Z badań nad obrzędowością doroczną w naddunajeckich wsiach północno-wschodniego Podhala. Rocznik Podhalański 4: 55–79.
Kania P [ca. 1948]. Ankieta PAE/A1/24.38.XII/01-02 – Poronin (ok. Zakopanego). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, http://www.archiwumpae.us.edu.pl/items/show/12425, dostęp: 2018-11.27
Kantor J 1907. Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, Komisja Antropologiczna Polskiej Akademii Umiejętności 9: 17–229
Kantor R 1991. Gdzie chleb się kończy a niebo zaczyna. Kultura ludowa Zakopanego i okolic. W: R. Dutkowa (red.), Zakopane – 400 lat dziejów, s. 600–675. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków
Kamocki J 2000. Z etnografii Karpat Polskich. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa
Kawałko MJ 1986. Historie ziołowe. Krajowa Agencja Wydawnicza, Lublin
Klepacki P 2007. Etnobotanika w Polsce – przeszłość i teraźniejszość. Analecta 16/1–2(31–32): 191–245
Köhler P 1993. Ankieta Józefa Rostafińskiego z 1883 roku dotycząca ludowego nazewnictwa roślin w Polsce. Analecta 2(2): 89–119
Köhler P 2015. Józef Rostafiński’s ethnobotanical enquiry of 1883 concerning Polish vernacular names and uses of plants. Archives of natural history 42(1): 140–152
Köhler P 2018. Etnobotanika Podhala na podstawie ankiety Józefa Rostafińskiego (1850–1928) z 1883 r. Etnobiologia Polska 8, 39-98
Kolberg O (aut.), Jasiewicz Z, Pawlak D.(oprac.), Miller E (red.) 1968. Dzieła wszystkie. T. 44.
Góry i Podgórze. Część 1 i 2. Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Kraków
Kopernicki I. 1876. O wyobrażeniach lekarskich i przyrodniczych oraz o wierzeniach naszego ludu o świecie roślinnym i zwierzęcym: odczyt miany na I. Ogólnem Zebraniu Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie w r. 1875, Drukarnia Związkowa, Lwów
Kowalska-Lewicka A 1957. Góralskie Boże Narodzenie. Ziemia 12(14): 21
Kowalska-Lewicka A 1958. Badania etnograficzne na Podhalu. Etnografia polska 1: 240–256
Kroh A 1972. Aktualny stan stroju podhalańskiego Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 26(1): 3–10
Kroh A 2000. Sklep potrzeb kulturalnych po remoncie. Wydawnictwo MG, [Warszawa]
Kujawska M, Łuczaj . Sosnowska J, Klepacki P (red.) 2016. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych – Słownik Adama Fischera. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław
Kulig M 2003. Architektura schronisk tatrzańskich. Neriton, Warszawa
Kural B 1972. Najstarsze malowane skrzynie podhalańskie. Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 26(1): 47–56
Kural B 1974. Podhalańskie skrzynie malowane. Cz. II, Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 28(3): 159–173
Kwaśniewicz K 2000. Zwyczaje doroczne. W: Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 349–380. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Lehr U 2000. Obrzędowość rodzinna. W: Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 305–343. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Łaguna S. Teki etnograficzne, rękopis nr 4439, Ossolineum, Wrocław
Łaś J 2016. Drewno w architekturze i krajobrazie Podhala. Topiarius. Studia Krajobrazowe. Nr specjalny/2016: 33–51
Łuczaj Ł 2008. Dziko rosnące rośliny jadalne w ankiecie Józefa Rostafińskiego z roku 1883. Wiadomości Botaniczne 52(1/2): 39–50
Mackoś-Iwaszko E, Lubiarz M 2015. Motywy roślinne w ornamentyce ludowej Skalnego Podhala. Etnobiologia Polska 5: 27–40
Malkiewicz K, Zambrzyca A 1974. Fajczarstwo na Podhalu. Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 10(4–5): 209–218
Małeta A, Fryś-Pietraszkowa E. 2000. Rzemiosło i przemysł wiejski. (Red) W: Tylkowa D. (red.), Podhale: tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 123–167. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Maślankiewicz K 1956. „O Ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polskich”, Stanisław Staszic [recenzja]. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1/3: 592–605
Matlakowski W 1901. Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu. Zarysy życia ludowego. Józef Peszke, Warszawa
Mátyás K 1891. Słowniczek gwary ludu zamieszkującego wschodnio-południową najbliższą okolicę Nowego Sącza. Sprawozdania Komisyi Językowej Akademii Umiejętności 4: 318–334
Maurizio A 1926. Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym. Kasa Mianowskiego, Warszawa
Mirek Z 1992. Szarotka. Rośliny - Symbole Tatr i Podhala. Alauda, Kraków Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A. & Zając M. (eds) 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist.. Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Moszyński K 1929. Kultura ludowa Słowian. Tom I. Kultura materialna. Polska Akademia Umiejętności, Kraków
Nowak Z 1988. Zasługi Władysława Zamoyskiego dla budowy kolei Chabówka – Zakopane. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej Z. 22.. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
Nyka J 1961. Beata Łaska – pierwsza turystka tatrzańska. Wierchy 29(1960): 78–88
[Odpowiedzi na ankietę Józefa Rostafińskiego z 1883 r.: list Ludomira Sykutowskiego (01.08.1883) z Nowego Targu, list Jan Złoża (16.07.1883) z Chochołowa, list Jana Bondarskiego (22.09.1883) z Bystrej] Muzeum Ogrodu Botanicznego UJ, akta luźne, sygn. B-74
Otmianowska M 2016. Kilka słów o historii etnografii w Polsce. <http://www.dzielautracone.gov.pl/aktualnosci/144-kilka-slow-o-historii-etnografii-w-polsce>, dostęp: 2018.11.13
Piksa W 1995. Spojrzenie na Tatry poprzez wieki: od pierwszych wzmianek do oświecenia, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Kraków – Wrocław
Przyjaciel Ludu czyli tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości. 1839 Morskie Oko (Z Galicyi w obrazach). Nakładem Ernesta Güntera 6 (1): 2–5
Potkański K 1905. Z wierzeń i przesądów ludu na Podhalu. Lud 1: 50–54
Ptak J 2010. Dawno temu w Zakopanem. <http://www.jacekptak.nazwa.pl/dawno.temu.w.zakopanem.html>, dostęp: 2018-11-25.
Radwańska-Paryska Z 1985. Brat Cyprian z Czerwonego Klasztoru i jego zielnik. Rocznik Podhalański 3: 243–261
Radwańska-Paryska Z 1992. Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i Podtatrza. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane
Radwańska-Paryska Z, Paryski WH 1995. Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wydawnictwo Górskie, Poronin
Rak Z [b. r.] Fajka podhalańska, <http://muzea.malopolska.pl/obiekty/-/a/26957/1116027>, dostęp: 2018.11.03
Rak Z 2007. Kolekcja łyżników w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. Rocznik Podhalański 10: 147–172
Reinfuss R 1988. Podhalański fenomen. Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 42(1–2): 9–16
Roj-Kozłowska H 1947. Materiały do kultury ludowej Podhala. Rocznik Podhalański 4: 163–191
Skupień-Florek A 1949. Ankieta PAE/A1/24.38.XII/01-02-03-04 – Biały Dunajec [dzielnica Stołowe] (ok. Zakopanego). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, <http://pae.us.edu.pl/items/show/12424>, dostęp: 2018.11.27
Starek E 1967. Ubiór pasterzy podhalańskich. (Red.) W Antoniewicz W. Pasterstwo Tatr polskich i Podhala, s. 45–63. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków
Staszic S 1815. O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Drukarnia Rządowa, Warszawa
Stęczyński BZ 1860. Tatry w dwudziestu czterech obrazach. Nakładem Księgarni i Wydawnictwa Dzieł Katolickich, Naukowych i Rolniczych, Kraków
Syreński S 1613. Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią To iest Opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy Zioł wszelakich Drzew Krzewin y korzenia ich, Kwiatu, Owocow, Sokow Miasg, Zywic y korzenia do potraw zaprawowania Takze Trunkow, Syropow, Wodek Lekiwarzow, Konfektow [...] pilnie zebrane a porządnie zapisane przez D. Simona Syrenniusa. W Drukarni Bazylego Skalskiego, Cracoviae Szromba-Rysowa Z 2000. Pożywienie. W: Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 219–244. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Szybisty T 2007. „Sposób zakopiański” i jego twórca Edgar Kovats (1849–1912). Rocznik Podhalański 10: 55–104
Święch J,Trebunia-Staszel S 2008. Kultura ludowa Polski Południowej (Małopolski), na przykładzie dwóch grup etnograficznych: Górali Podhalańskich i Rzeszowiaków. CLT2006/A2/SE-2030 Cult Rural: Promotion of a Cultural Area Common to European Rural Communities. Uniwersytet Jagielloński Kraków, <http://cultrural.prismanet.gr/themedia/File/%20Reports/Research%20Poland_Theme3_PL.pdf>, dostęp: 2018.10.20
Talko-Hryncewicz J 1893. Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi południowej. Akademia Umiejętności, Kraków
Tondos B 2004. Styl zakopiański i zakopiańszczyzna. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław
Tripplin T 1856. Wycieczki po stokach galicyjskich i węgierskich Tatrów. T. I. S. Orgelbrand, Warszawa
Tylkowa D 2000. Lecznictwo ludowe. W: Tylkowa D. (red.), Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, s. 385–416. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków
Udziela M 1891, Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego. Przyczynek do etnografii polskiej. Biblioteka „Wisły”, t. VII , Księgarnia M. Arcta, Warszawa.Wdowiak L 2013. Alkohol - panaceum medycyny ludowej dawnych ziem polskich w XIX stuleciu i na początku XX w. Cz. 1, Ograżka, kolera, czerwonka, laksy, boleści w dołku, żółtaczka, kolki i suchoty Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 19: 3, 337-343
Witkiewicz S 1891. Na przełęczy: wrażenia i obrazy z Tatr. Nakład Gebethnera i Wolffa. Warszawa
Zdziarski S 1901. Skarby tatrzańskie, Wisła 15: 5, 590-594
Zając E 2008. Góralskie małe co nieco… Podhale 2: 3
Zborowski J 1932. Ludoznawcze przyczynki do góralszczyzny. Lud 11, 65–92
Zegadłówna Z 1985. Kuchnia góralska. Oficyna Wydawnicza Związku Podhalan, Nowy Sącz
Żegota P 1899. Przyczynek do etnografii tatrzańskich górali. Lud 5: 120–131
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2018 Etnobiologia Polska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
