Stanowisko episkopatu kościoła katolickiego w Polsce wobec „Solidarności”
Słowa kluczowe:
stosunki społeczne, episkopat Kościoła katolickiego, ruch społeczny, Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, władze komunistyczneAbstrakt
W artykule przeprowadzono analizę stanowiska episkopatu Kościoła katolickiego w Polsce wobec – opozycyjnego w stosunku do władz komunistycznych – Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Celem badań było ustalenie postaw i zachowań członków episkopatu wobec idei związku oraz jego działaczy. Ukazano również wpływ instytucji religijnej, jaką jest episkopat, na przemiany społeczno-polityczne w Polsce. W badaniach wykorzystano niepublikowane dotychczas fragmenty tajnych dokumentów Służby Bezpieczeństwa, a także inne źródła zastane – z zakresu socjologii, politologii i historii – dotyczące analizowanej tematyki.
Ustalono, że nastawienie episkopatu do „Solidarności” ewaluowało, zależnie od przekształceń sytuacji społeczno-politycznej w Polsce. W latach 1980–1981 ruch społeczny – mający silne poparcie zdecydowanej większości Polaków – był również oficjalnie popierany przez episkopat. Po wprowadzeniu przez reżim komunistyczny stanu wojennego i zdelegalizowaniu „Solidarności” ustosunkowanie episkopatu do niezależnego związku uległo modyfikacji. Z tajnych dokumentów opracowanych przez komunistyczną Służbę Bezpieczeństwa wynika, iż nastawienie członków episkopatu do „Solidarności” nie było jednorodne. Na zdecydowaną i permanentną pomoc działacze „Solidarności” mogli liczyć tylko ze strony niewielkiej, ale aktywnej i zdeterminowanej grupy hierarchów (25 na 98 biskupów) identyfikujących się z ideami ruchu społecznego. Pozostali hierarchowie byli nastawieni do związku negatywnie, obojętnie lub wcale nie wyrażali swojego stanowiska w tej kwestii. Słabnięcie systemu totalitarnego i stopniowe łagodzenie przez komunistów polityki wyznaniowej wobec Kościoła sprawiły, że przedstawiciele episkopatu aktywnie włączyli się w moderowanie porozumienia między rządem a opozycją, przyczyniając się do zawarcia układu przy Okrągłym Stole.
Bibliografia
Albert A., Najnowsza historia Polski 1914–1993, vol. 2, Świat Książki, Warszawa 1995.
Brożyniak A., Ks. bp Ignacy Tokarczuk a podziemny Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” Regionu Południowo-Wschodniego, „Nasz Przemyśl”, special edition (24.06.2012), s. 32–33.
Cenckiewicz S., Anna Solidarność. Życie i działalność Anny Walentynowicz na tle epoki (1929–2010), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010.
Cenckiewicz S., Śladami bezpieki i partii. Studia – źródła – publicystyka, Wydawnictwo LTW, Łomianki 2009.
Dialog i jego przeciwieństwo, „Zagadnienia i Materiały” (Czasopismo Wydziału Ideologicznego KC PZPR przeznaczone dla aktywu partyjnego) 1982, nr 37, s. 23–29.
Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1990. W świetle dokumentów MSW, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000.
Dudek A., Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988–1990, edition 1, Wydawnictwo Arkana, Kraków 2004.
Dudek A., Wstęp [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2003, s. 7–26.
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.
Friszke A., Rewolucja Solidarności 1980–1981, Znak Horyzont, Instytut Studiów Politycznych PWN, Europejskie Centrum Solidarności, Kraków 2014.
Garlicki A., Karuzela. Rzecz o Okrągłym Stole, edition 2, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 2004.
Gowin J., Kościół po komunizmie, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1995.
Grajewski A., Kompleks Judasza. Kościół zraniony. Chrześcijanie w Europie Środkowo-Wschodniej między oporem a kolaboracją, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1999.
Holzer J., „Solidarność” 1980–1981. Geneza i historia, Instytut Literacki, Paryż 1984.
Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945–1956, red. A. Dziurek, J. Marecki, F. Musiał, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Kraków–Katowice 2012.
Jackowski J.M., Bitwa o prawdę, vol. 1: Labirynt złudzeń, Inicjatywa Wydawnicza Ad astra, Warszawa 1997.
Jedynak W., Episkopat wobec władz komunistycznych (w ostatniej dekadzie PRL). Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016.
Kamiński K., Dni nadziei na godne życie. Początki Solidarności Rolników Indywidualnych na Podkarpaciu [w:] Z dziejów Solidarności podkarpackiej 1980–1990, red. B. Adamski, Zarząd Regionu Podkarpacie NSZZ „Solidarność”, Krosno 1992, s. 37–57.
Kieżun W., Patologia transformacji, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2012.
Komunikat 178 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Warszawa, 13 marca 1981 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 242–245.
Komunikat 189 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Warszawa, 2 grudnia 1982 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 269–272.
Komunikat 214 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Gniezno, 28 czerwca 1986 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 311–313.
Komunikat 215 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Tarnów, 6 września 1986 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 313–315.
Komunikat 230 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Warszawa, 6 października 1988 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 337–338.
Komunikat z posiedzenia Rady Głównej Episkopatu Polski (Warszawa, 10 lutego 1981 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 241–242.
Krasnodębski Z., Demokracja peryferii, Wydawnictwo Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk 2003.
List zastępcy Sekretarza Episkopatu ks. A. Orszulika do kierownika Urzędu ds. Wyznań J. Kuberskiego w sprawie problemów podejmowanych przez Komisję Wspólną przedstawicieli Rządu i Episkopatu (Warszawa, 13 listopada 1980 r.) [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, vol. 3: Lata 1975–1989, Wydawnictwo „W drodze”, Bernardinum, Poznań–Pelpin 1996, s. 188–189.
Łatka R., Episkopat Polski wobec stosunków państwo–Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2019.
Łatka R., Episkopat Polski wobec współpracy duchowieństwa z opozycją solidarnościową 1980–1989 na tle relacji państwo–Kościół [w:] Księża dla władzy groźni. Duchowni współpracujący z opozycją (1970–1989), red. R. Łatka, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2019, s. 15–57.
Marczuk S., Społeczeństwo polskie lat osiemdziesiątych. Ciągłość i zmiana wartości, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1993.
Marecki J., Musiał F., Wprowadzenie [w:] Niezłomni. Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, red. J. Marecki, F. Musiał, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Wydawnictwo WAM, Warszawa–Kraków 2007.
Mariański J., Relatywizm moralny w okresie przemian społecznych w Polsce [w:] Religia w dobie przełomu w Polsce, red. L. Adamczuk, Pallottinum, Warszawa 1991, s. 49–68.
Michnik A., Kłopot i błazen, Znak 41 (1989), nr 2–3, s. 12–26.
Michnik A., Kościół – lewica – dialog, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2009.
Ministry of the Interior, 4th Department, Almanac of the Bishops of the Catholic Church in Poland (March 1988) – typescript.
Musiał F., Metoda stopniowego werbunku duchownych (z podręczników SB) [w:] Agentura w akcji, red. F. Musiał, J. Szarek, Instytut Pamięci Narodowej, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2007.
Pacuła P., Ruch związkowy w okresie transformacji systemowej w Polsce, Lubaczów 2009.
Pankowski K., Polacy o Magdalence, Okrągłym Stole i poczuciu zdrady, BS/101/2010, CBOS, Warszawa 2010; http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_101_10.PDF [dostęp: 6.09.2019].
Podgórecki A., Społeczeństwo polskie, edition 1, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1995.
Porta D. della, Diani M., Ruchy społeczne. Wprowadzenie, transl. A. Sadza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.
Przemówienie Papieża Jana Pawła II wygłoszone do delegacji NSZZ „Solidarność” w sali konsystorialnej (Watykan, 15 stycznia 1981 r.) [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, vol. 3: Lata 1975–1989, Wydawnictwo „W drodze”, Bernardinum, Poznań–Pelpin 1996, s. 199–201.
Raina P., Droga do „Okrągłego Stołu”. Zakulisowe rozmowy przygotowawcze, Wydawnictwo von borowiecky, Warszawa 1999.
Raina P., Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu, vol. 1: 1970–1981, vol. 2: 1982–1989, Wydawnictwo Książka Polska, Warszawa 1995.
Rakowski M.F., Dzienniki polityczne 1981–1983, edition 1, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2004.
Relacja abp. Alfonsa Nossola [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 261–264.
Relacja abp. Tadeusza Gocłowskiego [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 155–157.
Relacja bp. Stanisława Stefanka TChr [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 341–343.
Relacja Marka Kamińskiego [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 185–188.
Roszkowski W. (Albert A.), Historia Polski 1914–1993, edition 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Sprawozdanie z rozmowy ks. arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego, Sekretarza Episkopatu, z generałem Czesławem Kiszczakiem, ministrem Spraw Wewnętrznych (Warszawa, 28 lutego 1985 r.) [w:] P. Raina, Droga do „Okrągłego Stołu”. Zakulisowe rozmowy przygotowawcze, Wydawnictwo von borowiecky, Warszawa 1999, s. 78–82.
Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, vol. 1: Problematyka personalno-organizacyjna, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2006.
Staniszkis J., Ontologia socjalizmu, Ośrodek Myśli Politycznej, Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University w Nowym Sączu, Wydawnictwo Dante, Kraków – Nowy Sącz 2006.
Staniszkis J., Samoograniczająca się rewolucja, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2010.
Stenogram kazania wygłoszonego przez biskupa Ignacego Tokarczuka na Jasnej Górze, 5 września 1982 r., „Zagadnienia i Materiały” (Czasopismo Wydziału Ideologicznego KC PZPR przeznaczone dla aktywu partyjnego) 1982, nr 37, s. 42–47.
Szacki J., Liberalizm po komunizmie, edition 1, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków 1994.
Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, transl. J. Konieczny, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.
Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.
Świda-Ziemba H., Człowiek wewnętrznie zniewolony. Mechanizmy i konsekwencje minionej formacji – analiza psychospołeczna, Zakład Socjologii Moralności i Aksjologii Ogólnej Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1997.
Tajne dokumenty Państwo – Kościół 1980–1989, Wydawnictwo Aneks i Polityka, Londyn–Warszawa 1993.
Tajne instrukcje do walki z Kościołem (Instrukcje napisane w MSW 31.05 i 1.07.1982 r.) [w:] A. Orszulik, Czas przełomu. Notatki ks. Alojzego Orszulika z rozmów z władzami PRL w latach 1981–1989, Obserwator, Apostolicum, Warszawa–Ząbki 2006, s. 46–50.
Terlecki R., Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007.
Touraine A. et al., Solidarność. Analiza ruchu społecznego 1980–1981, transl. A. Krasiński, edition
, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2010.
Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944–2002, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2003.
Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), edition 1, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2003.
Żaryn J., Kościół w PRL, Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2004.
Żaryn J., Wstęp [w:] Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki 1982–1984, vol. 1, red. J. Mysiakowska, wybór i oprac. J. Gołębiewski, J. Mysiakowska, A.K. Piekarska, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2009, s. 15–64.
