The position of the Episcopate of the Catholic Church in Poland towards the solidarity opposition movement
Keywords:
social relations, the Episcopate of the Catholic Church, social movement, the Independent Self-Governing Trade Union “Solidarity”, communist authoritiesAbstract
The article analyses the position of the Catholic Church in Poland towards the Independent Self-Governing Trade Union Solidarity – an organization which was opposed to the communist authorities. The aim of the research was to determine the attitudes and behaviors of the members of the Episcopate towards the idea of the union and its activists. The paper also shows the influence of the Episcopate – the religious institution – on social and political transformations in Poland. The research uses previously unpublished fragments of secret documents of the Security Service, as well as other existing sources – sociology, political science and history – related to the analyzed subject matter.
According to the research, the position of the Episcopate towards Solidarity was evolving, depending on the transformation of the social and political situation in Poland. In 1980–1981, the social movement, which had the strong support of the vast majority of Poles, was also officially supported by the Episcopate. After the communist regime introduced martial law and delegalized Solidarity, the position of the Episcopate towards the independent union was changed. According to secret documents prepared by the communist Security Service, the attitude of the members of the Episcopate towards Solidarity was not uniform. The Solidarity activists could only count on decisive and permanent help from a small but active and determined group of hierarchs (25 out of 98 bishops) who identified themselves with the ideas of the social movement. The other hierarchs were negative or neutral towards the trade union, or they did not express their position on the matter at all. The weakening of the totalitarian system and the gradual easing of the religious policy towards the Church by the communists caused the representatives of the Episcopate to become actively involved in moderating the agreement between the government and the opposition, contributing to the conclusion of the Round Table Agreement.
References
Albert A., Najnowsza historia Polski 1914–1993, vol. 2, Świat Książki, Warszawa 1995.
Brożyniak A., Ks. bp Ignacy Tokarczuk a podziemny Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” Regionu Południowo-Wschodniego, „Nasz Przemyśl”, special edition (24.06.2012), s. 32–33.
Cenckiewicz S., Anna Solidarność. Życie i działalność Anny Walentynowicz na tle epoki (1929–2010), Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010.
Cenckiewicz S., Śladami bezpieki i partii. Studia – źródła – publicystyka, Wydawnictwo LTW, Łomianki 2009.
Dialog i jego przeciwieństwo, „Zagadnienia i Materiały” (Czasopismo Wydziału Ideologicznego KC PZPR przeznaczone dla aktywu partyjnego) 1982, nr 37, s. 23–29.
Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1990. W świetle dokumentów MSW, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000.
Dudek A., Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988–1990, edition 1, Wydawnictwo Arkana, Kraków 2004.
Dudek A., Wstęp [w:] Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2003, s. 7–26.
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.
Friszke A., Rewolucja Solidarności 1980–1981, Znak Horyzont, Instytut Studiów Politycznych PWN, Europejskie Centrum Solidarności, Kraków 2014.
Garlicki A., Karuzela. Rzecz o Okrągłym Stole, edition 2, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 2004.
Gowin J., Kościół po komunizmie, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1995.
Grajewski A., Kompleks Judasza. Kościół zraniony. Chrześcijanie w Europie Środkowo-Wschodniej między oporem a kolaboracją, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1999.
Holzer J., „Solidarność” 1980–1981. Geneza i historia, Instytut Literacki, Paryż 1984.
Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945–1956, red. A. Dziurek, J. Marecki, F. Musiał, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Kraków–Katowice 2012.
Jackowski J.M., Bitwa o prawdę, vol. 1: Labirynt złudzeń, Inicjatywa Wydawnicza Ad astra, Warszawa 1997.
Jedynak W., Episkopat wobec władz komunistycznych (w ostatniej dekadzie PRL). Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2016.
Kamiński K., Dni nadziei na godne życie. Początki Solidarności Rolników Indywidualnych na Podkarpaciu [w:] Z dziejów Solidarności podkarpackiej 1980–1990, red. B. Adamski, Zarząd Regionu Podkarpacie NSZZ „Solidarność”, Krosno 1992, s. 37–57.
Kieżun W., Patologia transformacji, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2012.
Komunikat 178 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Warszawa, 13 marca 1981 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 242–245.
Komunikat 189 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Warszawa, 2 grudnia 1982 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 269–272.
Komunikat 214 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Gniezno, 28 czerwca 1986 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 311–313.
Komunikat 215 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Tarnów, 6 września 1986 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 313–315.
Komunikat 230 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (Warszawa, 6 października 1988 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 337–338.
Komunikat z posiedzenia Rady Głównej Episkopatu Polski (Warszawa, 10 lutego 1981 r.) [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, red. J. Żaryn, Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Pallottinum, Warszawa 2006, s. 241–242.
Krasnodębski Z., Demokracja peryferii, Wydawnictwo Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk 2003.
List zastępcy Sekretarza Episkopatu ks. A. Orszulika do kierownika Urzędu ds. Wyznań J. Kuberskiego w sprawie problemów podejmowanych przez Komisję Wspólną przedstawicieli Rządu i Episkopatu (Warszawa, 13 listopada 1980 r.) [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, vol. 3: Lata 1975–1989, Wydawnictwo „W drodze”, Bernardinum, Poznań–Pelpin 1996, s. 188–189.
Łatka R., Episkopat Polski wobec stosunków państwo–Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2019.
Łatka R., Episkopat Polski wobec współpracy duchowieństwa z opozycją solidarnościową 1980–1989 na tle relacji państwo–Kościół [w:] Księża dla władzy groźni. Duchowni współpracujący z opozycją (1970–1989), red. R. Łatka, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2019, s. 15–57.
Marczuk S., Społeczeństwo polskie lat osiemdziesiątych. Ciągłość i zmiana wartości, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów 1993.
Marecki J., Musiał F., Wprowadzenie [w:] Niezłomni. Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, red. J. Marecki, F. Musiał, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Wydawnictwo WAM, Warszawa–Kraków 2007.
Mariański J., Relatywizm moralny w okresie przemian społecznych w Polsce [w:] Religia w dobie przełomu w Polsce, red. L. Adamczuk, Pallottinum, Warszawa 1991, s. 49–68.
Michnik A., Kłopot i błazen, Znak 41 (1989), nr 2–3, s. 12–26.
Michnik A., Kościół – lewica – dialog, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2009.
Ministry of the Interior, 4th Department, Almanac of the Bishops of the Catholic Church in Poland (March 1988) – typescript.
Musiał F., Metoda stopniowego werbunku duchownych (z podręczników SB) [w:] Agentura w akcji, red. F. Musiał, J. Szarek, Instytut Pamięci Narodowej, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2007.
Pacuła P., Ruch związkowy w okresie transformacji systemowej w Polsce, Lubaczów 2009.
Pankowski K., Polacy o Magdalence, Okrągłym Stole i poczuciu zdrady, BS/101/2010, CBOS, Warszawa 2010; http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_101_10.PDF [dostęp: 6.09.2019].
Podgórecki A., Społeczeństwo polskie, edition 1, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1995.
Porta D. della, Diani M., Ruchy społeczne. Wprowadzenie, transl. A. Sadza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.
Przemówienie Papieża Jana Pawła II wygłoszone do delegacji NSZZ „Solidarność” w sali konsystorialnej (Watykan, 15 stycznia 1981 r.) [w:] P. Raina, Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, vol. 3: Lata 1975–1989, Wydawnictwo „W drodze”, Bernardinum, Poznań–Pelpin 1996, s. 199–201.
Raina P., Droga do „Okrągłego Stołu”. Zakulisowe rozmowy przygotowawcze, Wydawnictwo von borowiecky, Warszawa 1999.
Raina P., Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu, vol. 1: 1970–1981, vol. 2: 1982–1989, Wydawnictwo Książka Polska, Warszawa 1995.
Rakowski M.F., Dzienniki polityczne 1981–1983, edition 1, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2004.
Relacja abp. Alfonsa Nossola [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 261–264.
Relacja abp. Tadeusza Gocłowskiego [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 155–157.
Relacja bp. Stanisława Stefanka TChr [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 341–343.
Relacja Marka Kamińskiego [w:] Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, red. M. Krzysztofiński, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, Rzeszów–Lwów 2016, s. 185–188.
Roszkowski W. (Albert A.), Historia Polski 1914–1993, edition 4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Sprawozdanie z rozmowy ks. arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego, Sekretarza Episkopatu, z generałem Czesławem Kiszczakiem, ministrem Spraw Wewnętrznych (Warszawa, 28 lutego 1985 r.) [w:] P. Raina, Droga do „Okrągłego Stołu”. Zakulisowe rozmowy przygotowawcze, Wydawnictwo von borowiecky, Warszawa 1999, s. 78–82.
Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, vol. 1: Problematyka personalno-organizacyjna, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2006.
Staniszkis J., Ontologia socjalizmu, Ośrodek Myśli Politycznej, Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University w Nowym Sączu, Wydawnictwo Dante, Kraków – Nowy Sącz 2006.
Staniszkis J., Samoograniczająca się rewolucja, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2010.
Stenogram kazania wygłoszonego przez biskupa Ignacego Tokarczuka na Jasnej Górze, 5 września 1982 r., „Zagadnienia i Materiały” (Czasopismo Wydziału Ideologicznego KC PZPR przeznaczone dla aktywu partyjnego) 1982, nr 37, s. 42–47.
Szacki J., Liberalizm po komunizmie, edition 1, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków 1994.
Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, transl. J. Konieczny, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.
Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.
Świda-Ziemba H., Człowiek wewnętrznie zniewolony. Mechanizmy i konsekwencje minionej formacji – analiza psychospołeczna, Zakład Socjologii Moralności i Aksjologii Ogólnej Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1997.
Tajne dokumenty Państwo – Kościół 1980–1989, Wydawnictwo Aneks i Polityka, Londyn–Warszawa 1993.
Tajne instrukcje do walki z Kościołem (Instrukcje napisane w MSW 31.05 i 1.07.1982 r.) [w:] A. Orszulik, Czas przełomu. Notatki ks. Alojzego Orszulika z rozmów z władzami PRL w latach 1981–1989, Obserwator, Apostolicum, Warszawa–Ząbki 2006, s. 46–50.
Terlecki R., Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007.
Touraine A. et al., Solidarność. Analiza ruchu społecznego 1980–1981, transl. A. Krasiński, edition
, Europejskie Centrum Solidarności, Gdańsk 2010.
Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944–2002, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2003.
Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), edition 1, Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2003.
Żaryn J., Kościół w PRL, Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2004.
Żaryn J., Wstęp [w:] Aparat represji wobec księdza Jerzego Popiełuszki 1982–1984, vol. 1, red. J. Mysiakowska, wybór i oprac. J. Gołębiewski, J. Mysiakowska, A.K. Piekarska, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2009, s. 15–64.
