O archetypicznych nazwach ikon prawosławnych
DOI:
https://doi.org/10.15584/slowo.2022.13.22Słowa kluczowe:
ikona prawosławna, archetyp (model) ikonograficzny, ikononimAbstrakt
Analizie poddano 61 ikononimów zaliczonych do ośmiu podstawowych archetypów (modeli) ikonograficznych. Uwagę zwracają ikononimy formalnie równe nazwom archetypów, np.: Mandylion, Emmanuel, Hodegetria, Deesis. W celu bardziej precyzyjnego określenia wizerunku nazwa funkcji ikony często (14 tytułów) łączy się z określeniem odtoponimicznym (np. Hodegetria Smoleńska) lub (rzadziej) z określeniem odantroponimicznym (Hodegetria Piotrowska). Określenie odantroponimiczne występuje również w innych typach ikononimów także przynależnych do modeli maryjnych (Eleusa ← Matka Boża Fiodorowska) oraz modeli chrystusowych (Pantokrator ← Chrystus Pantokrator). Ikononimy należące do archetypów: Kyriotissa (← Pani Wszechświata) i Pantokrator (← Król Chwały) zawierają w swej strukturze człony odapelatywne, charakterystyczne dla osób zasiadających na tronie (królowa, władczyni, pani, król, zbawiciel, pan, wszechmocny). Człony odapelatywne występują również w nazwach związanych z modelem Eleusa (czułość, tkliwość, igranie) oraz z modelem Hodegetria (← Matka Boża Trójręka – ikononim ten nie łączy się z archetypem). Tytuł Dziewica Znaku przez swą symboliczną nazwę jest trudny do zidentyfikowania go z modelem Oranta. Odrębną grupę ikononimów stanowią określenia maryjne obcego pochodzenia (np. Glykofilusa), które mają wiele przekładów na język polski (Słodko całująca, Słodko miłująca, Słodki pocałunek, Czule miłująca, Miłościwa). Niektóre ikononimy, rozbudowane do kilku polskich członów, dołączają jeden człon obcy (Matka Boża Wielka Panagia). Taka różnorodność przełożeń może wynikać z ludowej pobożności, rozsławionej w ikonografii. Ikononimy to specyficzne określenia religijnych dzieł malarskich. Większość z nich poprzez swoją nazwę łączy się z archetypem. Niektóre ikononimy w związku z ich różną interpretacją trudno jednoznacznie przyporządkować do określonego modelu.
Downloads
Bibliografia
Balkanski, T., Cankow, K. (2016). Encikłopedija na byłgarskata onomastika. Weliko Tyrnowo: Uniwersitetsko izdatelstwo Sw. sw. Kiril i Metodij.
Bosiłkow, S. (1972). Ikony bułgarskie. Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Breza, E. (1998). Nazwy obiektów i instytucji związanych z nowoczesną cywilizacją (chrematonimy). W: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Polskie nazwy własne. Encyklopedia (s. 343–361). Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
Buczko, D., Tkaczowa, N. (2012). Słownik ukrajińskoji onomasticznoji terminołohiji. Charkiw: Ranok – HT.
Czerni, K. (2015). Nowosielski w Małopolsce. Sztuka sakralna. Kraków: Wydawnictwo Małopolska Fundacja Muzeum Sztuki Współczesnej.
Dionizjusz z Furny. (2003). Hermeneia czyli Objaśnienie sztuki malarskiej, przeł. I. Kania. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Doroszkiewicz, W. (2015). Rola Chilindaru w historii atoskiego monastycyzmu. Elpis 17, 53–58.
EKB – Jurewicz, O. (red.). (2002). Encyklopedia kultury bizantyjskiej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Gałkowski, A. (2011). Chrematonomastyka jako autonomizująca się subdyscyplina nauk onomastycznych. W: M. Biolik i J. Duma (red.), Chrematonimia jako fenomen współczesności (s. 181–193). Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Gałkowski, A. (2018). Definicja i zakres chrematonimii. Folia Onomastica Croatica 27, 1–14. 3
Giełdon, A. (2020). Tajemnice ikony. Najnowocześniejszy podręcznik pełen najdawniejszych receptur malarskich. Kraków. Narodowe Centrum Kultury. (http://sztuka-ikony.pl/s/e-book.htm).
Jasiewicz, A. (2011). Dzieje świętych wizerunków w chrześcijaństwie: zarys historii. Seminare. Poszukiwania naukowe 29, 237–247.
Klejnowski-Różycki, D. (2021). Teologiczne typy bizantyjskich ikon maryjnych. Sympozjum 1(40), 55–65.
Kobrzeniecka-Sikorska, G. (2020). Wizualizacja dziejów Mandylionu w tradycji wschodniochrześcijańskiej ze szczególnym uwzględnieniem ikon rosyjskich. Forum Teologiczne XXI, 149–167.
Kruk, M. P. (2011). Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej, Kraków: Wydawnictwo Collegium Columbinum.
Matus, J. (2018). K woprosu motiwacii nazwanij ikon Bogomateri w prawosławii. W: L. Citko (red.), Języki ruskie w rozwoju historycznym i kontaktach z polszczyzną (s. 203–222). Białystok: Wydawnictwo Prymat.
Napiórkowski, A. (2006). Acheiropity – ikony nie ręką ludzką uczynione. Teologia świętego obrazu. Gazeta Uniwersytecka UŚ 5 (135).
Odaloš, P., Vallová, E. (2020). Sústava slovanskej onomastickej terminológie (vznik, existencia, neuralgické miesta, aktualizácja). Folia Onomastica Croatica 29, 169–202.
Quenot, M. (1997). Ikona. Okno ku wieczności, przeł. ks. H. Paprocki. Białystok: Orthdruk.
Smykowska, E. (2004). Liturgia prawosławna. Mały słownik. Warszawa: Verbinum.
Sprutta, J. (2008). Ikony Matki Bożej Hodegetrii. Salvatoris Mater 10/1, 125–152.
Sprutta, J. (2008a). Ikona maryjna typu Eleusa. Salvatoris Mater 10/1, 105–125.
Sprutta, J. (2008b). Ikona Matki Bożej Oranty. Salvatoris Mater 10/1, 173–183.
Stawicki, S. (1970). Technika ściennych malowideł bizantyjsko-ruskich: część I – przyrządzanie ciasta wapiennego i zaprawy oraz wykonywanie narzutów. Ochrona Zabytków 23/4 (91), 267–278.
TP – Ławreszuk, M. (red.). (2016). Specyfikacja polskiej terminologii prawosławnej. Koncepcja normatywizacji pisowni. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Tytko, M.M. (2014). Ikona Chrystusa Pantokratora. Religious and Sacred Poetry. An International Quarterly of Religion, Culture and Education 4(8), 267–270.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Słowo. Studia językoznawcze
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 4.0 Międzynarodowe.
