Poetyka jako dyskurs

Abstrakt

Artykuł rozważa trzy różne typy i zastosowania poetyki: 1) jako praktykę normatywną, polegającą na ocenie i skalowaniu utworów, formułowaniu reguł literackich i postulowaniu rozwiązań estetycznych i kierunków twórczości, 2) jako nomotetycznie rozumianą naukę i wiedzę o literaturze, która zmierza do wykrycia zarówno strukturalnych, jak historycznych praw i prawidłowości rządzących literaturą oraz 3) jako specyficzny dyskurs o literaturze, który w obliczu wielości, różnorodności i historycznej zmienności zjawisk literackich jest świadomy własnej relatywności, elastyczności i ograniczoności. Poetyka normatywna osadza się w krytyce literackiej i roztrząsa zazwyczaj aktualne (współczesne) problemy literatury. Poetyka nomotetyczna kieruje się ku temu, co trwałe, regularne i niejako „wieczne” w literaturze. Z kolei poetyka jako dyskurs stara się podążać za przemianami literatury. Od poetyki teoretycznej i historycznej różni się jednakże tym, że nie tylko uwzględnia zmienność i różnorodność literatury, lecz także koryguje i dostosowuje własny aparat do jej właściwości. Zachowując dystans i pewną dozę nieufności do samej siebie, poetyka tego typu stara się nie stawiać się ponad badaną rzeczywistością literacką i nie ulegać mistyfikacji, iż to teoria (poetyka) rządzi literaturą oraz określa jej kształty i sensy. Wynika stąd konieczność ciągłej rewizji aparatu badawczego, pojęć, terminologii oraz zakresu i przedmiotu poetyki. Uczestniczy ona w ten sposób w ruchu przemian, którym podlega sama literatura. Sytuując wspomniane poetyki w perspektywie dziejowej, artykuł omawia także ich kondycję współczesną. Wskazuje na ich związki z mitologią, filozofią, poszczególnymi dziedzinami nauki, metodologią, innymi sztukami itd. Zwraca uwagę na teoriopoznawczą i metodologiczną krytykę poetyki, która charakteryzowała ostatnie dekady i wstrząsnęła jej posadami. Posiała ona wątpliwości w naukowy autorytet dominującej dotąd poetyki formalistyczno-strukturalnej. Usankcjonowała z jednej strony bolesną świadomość tego, że rozpadł się stary, dwudziestowieczny paradygmat w dziedzinie poetyki, z drugiej strony uzmysłowiła, że powstałą pustkę muszą wypełnić poszukiwania i rozwiązania adekwatne do warunków i potrzeb XXI wieku.  Ta wiara w odrodzenie się i siłę tradycji poetologicznej rodzi nadzieję na ukonstytuowanie się poetyki, dla której punktem odniesienia i wyróżnikiem nie będzie tradycyjna teraźniejszość, przeszłość lub statyczna wieczność, lecz dynamiczna przyszłość, owa, jak orzekł poeta, „korektorka wieczna”.