O perswazji w staropolskich poradnikach przeciwdżumowych

Marzena Walińska

doi:10.15584/tik.2021.11

Authors

Marzena Walińska University of Silesia in Katowice

DOI:

https://doi.org/10.15584/tik.2021.11

Keywords:

epidemic, plague, anti-plague handbooks, rhetoric, 16th and 17th century literature

Abstract

The aim of the article is to analyse the anti-plague handbooks from the 16th and 17th centuries as persuasive texts. The exemplification material consists of works diversified in terms of structure, style and volume, written by Piotr Umiastowski, Sebastian Petrycy from Pilzno, Marcin from Klecko and Paweł Lubiecki. The analysis of the texts and elements of the literary and editorial framework shows how the authors defined the audience and adapted the text to it on the level of inventio (argumentation based on ethos, arguments from authority and from example) and dispositio. The methods and means recommended in the anti-pest manuals could not – from the perspective of today's medical knowledge – be effective in combating the epidemic. Still, the texts undoubtedly allowed to tackle the phenomenon and to give spiritual support to the sick and threatened.

Downloads

References

Crollius O., Basilica Chymica. Continens philosophicam propria laborum experientia confirmatam descriptionem et usum remediorum chymicorum selectissimorum e lumine gratiae et naturae desumptiorum, Francofurti 1611.

Lubiecki P., Książka bardzo potrzebna każdemu człowiekowi do uchronienia się morowego powietrza, które swą wszytkę moc wywiera tych czasów. Z różnych a doświadczonych auctorów zebrana, Leszno 1653.

Luther M., Ob man vor dem sterben fliehen möge, w: tegoż, Werke. Kritische Gesamtausgabe, hrsg. von J.K.F. Knaake et al., vol. 23, Weimar 1901, s. 338–372.

Marcin z Klecka, Prezerwatywa przeciwko morowemu powietrzu doświadczona, na którą jako bogaty, tak i ubogi snadno się zdobędzie, bo nie każdy na lekarstwa ma pieniądze. Na cześć i na chwałę Panu Bogu w Trójcy jedynemu, Najświętszej Pannie Maryjej, a na pomoc pospolitemu człowiekowi. Teraz znowu do druku podana, Poznań 1624.

Petrycy S., Instrukcyja abo nauka, jak się sprawować czasu moru, w której się zamyka: 1. Ochrona: Jako się uchraniać morowego powietrza. 2. Leczenie wszytkich niemal przypadków w nim, gdzieby kogo opanowało. Dla prostych napisane, krom dyskursów, Kraków 1613.

Powodowski H., Recepta duszna i cielesna przeciw powietrzu morowemu. Z pisma świętego i z doświadczonych lekarzów zebrana i ku pożytkowi pospolitemu wydana przez księdza […], kanonika poznańskiego, Poznań 1589.

Przestroga pewna przeciw morowemu powietrzu, Poznań 1585.

[Schneeberger A.], Książki o zachowaniu zdrowia czlowieczego, od zarazy morowego powietrza, doktora Antoniego Sznebergiera z łacińskiego na język polski teraz nowo przez Jana Antoninusa przełożone, Kraków 1569.

Siennik M., Herbarz, to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie, Kraków 1568.

Umiastowski P., Nauka o morowym powietrzu na czwory księgi rozdzielona: 1. O przyczynach morowego powietrza. 2. O znakach. 3. O przestrodze i uwiarowaniu. 4. O zachwyceniu morowego powietrza i jako się ratować, Kraków 1594.

Ursyn J. z Krakowa, Modus epistolandi cum epistolis exemplaribus et orationibus annexis. O sposobie pisania listów wraz z wzorami listów i mowami, przeł., oprac i wstęp L. Winniczuk, Wrocław 1957.

Błaszkowski M., Dżuma w sztuce, literaturze i pamięci Leszna, „Rocznik Leszczyński” 2011, s. 181–193.

Błaszkowski M., Posłowie, w: O czarnej śmierci w Lesznie w roku Pańskim 1709, przeł. i oprac. M. Błaszkowski, Warszawa 2017.

Borek P., Staropolskie teksty literackie jako źródła do dziejów epidemii (rekonesans), w: Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcza i kulturowe, red. K. Polka, Ł.T. Sroka, Kraków 2016, s. 201–219.

Delumeau J., Strach w kulturze Zachodu. XIV–XVIII wiek, przeł. A. Szymanowski, Warszawa 1986.

Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczpospolitej w latach 1708–1711, red. E. Kizik, Gdańsk 2012.

Ficek E., Poradnik – gatunek interakcyjny?, w: Style konwersacyjne, red. B. Witosz, Katowice 2006, s. 243–251.

Ficek E., Poradnik. Model gatunkowy i jego tekstowe aktualizacje, Katowice 2013.

Górecki J., Szwed E., Swoszowice pachnące siarką, „Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej” 2005, nr 111, s. 93–99.

Jaszczuk M., Dżuma w polskim piśmiennictwie w XVIII w., „Medycyna Nowożytna” 1994, nr 1/2, s. 31–60.

Jung D., Wierszopisowie Kłecka w latach 1590–1623. Przyczynki do historii kultury staropolskiej, Kłecko–Gniezno 2012, s. 49–78.

Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.

Kracik J., Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 1991.

Matuszewski A., Leki i sposoby naturalne stosowane przy zapobieganiu epidemiom XVI–XVII wieku (Maciej z Miechowa, Stefan Falimirz, Franciszek Paweł Lubiecki), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1993, nr 4, s. 119–129.

Matuszewski A., Odrębność i stereotypowość życia umysłowego w Lesznie w XVII wieku, Leszno 1998, s. 137–140.

Mikulski T., Ród Zoilów. Rzecz z dziejów staropolskiej krytyki literackiej, w: tegoż, Rzeczy staropolskie, wstęp W. Weintraub, Wrocław 1964, s. 15–121.

Naphy W., Spicer A., Czarna śmierć, przeł. A. Dębska, Warszawa 2004.

Pękacka-Falkowska K., Dżuma w Toruniu w czasie III wojny północnej, Lublin 2019.

Pękacka-Falkowska K., Profilaktyka przeciwdżumowa w nowożytnym Toruniu na przykładzie działań administracyjnych i leczenia, Toruń 2009.

Cherek A., Dwa wydania tekstu Marcina z Klecka o morowym powietrzu. Komentarz ortograficzno-fonetyczny, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 2005, s. 117–136.

Vasold M., Grippe, Pest Und Cholera. Eine Geschichte der Seuchen in Europa, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2010.

Załęska M., Radzenie jako przekonywanie: ujęcie retoryczne, „Nauka” 2017, s. 77–89.