„Życie żołnierza jest marszem przez rózgi i policzki”. Traumatyczne wspomnienia polskich zesłańców politycznych wcielonych do Korpusu Kaukaskiego i Orenburskiego w I połowie XIX wieku

Autor

  • Mariusz Chrostek Uniwersytet Rzeszowski

DOI:

https://doi.org/10.15584/tik.2023.9

Słowa kluczowe:

polscy zesłańcy, zesłani do armii carskiej, bicie żołnierzy-zesłańców, chłosta w armii carskiej, okrucieństwo w armii rosyjskiej w XIX w., Korpus Kaukaski, Korpus Orenburski

Abstrakt

Karna służba w armii rosyjskiej – obok zesłania na syberyjską katorgę oraz na osiedlenie – stanowiła jedną z głównych form represji stosowaną wobec Polaków skazanych za przestępstwa polityczne pod zaborem rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Oficerowie mogli z czasem ubiegać się o dymisję, ale los prostych żołnierzy był okrutny, o czym przekonują pamiętniki i listy zesłańców wcielonych do Korpusu Kaukaskiego (m.in. Mateusza Gralewskiego, Zygmunta Rewkowskiego, Franciszka Sawicza, Hipolita Jaworskiego, Władysława Jurkowskiego) i Orenburskiego (m.in. Adolfa Jabłońskiego, Bronisława Zaleskiego, Maksymiliana Jatowta, Waleriana Staniszewskiego), a także Agatona Gillera służącego na wschodzie Syberii. Tysiące kilometrów do miejsca zesłania pokonywali pieszo, przeważnie zakuci w kajdany i łańcuchy, głodni, maszerując bez względu na silne mrozy, dokuczliwe upały i ulewne deszcze, często po górach. Nocowali na tak zwanych etapach w starych, drewnianych, zniszczonych barakach, nigdy nie wietrzonych, pełnych robactwa. Spali na pryczach lub gołej ziemi wśród ekskrementów, co powodowało epidemie i zgony. Tragizm polskich żołnierzy wynikał również z konieczności udziału w podbojach imperialnych carskiej armii – musieli wraz z Rosjanami napadać i mordować ludy Kaukazu, dzisiejszego Kazachstanu, zachodniej Syberii, broniące swojej wolności. Na co dzień mieszkali w ciasnych ziemiankach, gdzie spali na gołej ziemi w brudnych barłogach, w mundurze i butach, sami także brudni, często ochlapani nieczystościami. Prości sołdaci byli ciągle bici, upokarzani fizycznie i psychicznie. Bicie pięściami zależało od humoru dowódców. Najbardziej okrutna była publiczna chłosta. Bito kijami, pałkami, rózgami, batem, pejczem i knutem. Wysokość kary wynosiła od kilkuset do kilku tysięcy uderzeń, co często kończyło się śmiercią ofiary w męczarniach. Karano chłostą nawet za drobne lub domniemane przewinienia. Powszechne okrucieństwo rozwijało sadyzm u dowódców, wśród których szerzyła się demoralizacja (pijaństwo, hazard, domy publiczne). Ulegali jej również szeregowcy. Żołnierze bardzo bali się chorować, ponieważ w szpitalach byli bici, okradani z żywności, niewykwalifikowany personel ordynował im niewłaściwe leki. Śmiertelność w armii rosyjskiej była bardzo wysoka – jedynie nieliczni Polacy wrócili do ojczyzny.

Downloads

Download data is not yet available.

Bibliografia

Listy Władysława Jurkowskiego, Biblioteka Kórnicka PAN, rkps, sygn. 1163, k. 21.

Giedroyć W. G., Kilka wspomnień z kaukaskiego wygnania, Lwów 1867.

Giller A., Opisanie Zabajkalskiej Krainy w Syberii, t. 1–3, Lipsk 1867.

Gordon J. [Maksymilian Jatowt], Obrazki caryzmu. Pamiętniki..., Lipsk 1861–1863.

Gralewski M., Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli, oprac. merytorycznie oraz opatrzył komentarzami P. Adamski, Poznań 2015.

Jasieńczyk J. [Adolf Jabłoński], Dziesięć lat niewoli moskiewskiej, Lipsk 1867.

Jaworski H., Wspomnienia Kaukazu, cz. 1–3, Poznań 1877.

Pilat S., Ustęp z pamiętników Stanisława Pilata z czasu jego niewoli na Kaukazie, w: Album lwowskie, Lwów 1862, s. 123–149.

Rewkowski Z., Pamiętniki, t. 1: Wilno. Ostatnie lata Uniwersytetu, t. 2: Zesłanie. W sołdaty na Kaukaz. Na prawach rękopisu. Z oryginału do druku przygotował, wstępem i przypisami opatrzył W. Więsław, Wrocław 2011.

Sawicz F., Więźnia i wygnańca Sawicza pamiętnik, w: E. Heleniusz [E. Iwanowski], Wspomnienia lat minionych, t. 2, Kraków 1876, s. 187–229.

Staniszewski W., Pamiętniki więźnia stanu i zesłańca, oprac. A. Gałkowski, W. Śliwowska, Warszawa 1994.

Wolicki K., Wspomnienia z pobytu w Cytadeli warszawskiej i na Syberii, Lwów 1876.

Zaleski B., Wygnańcy polscy w Orenburgu, „Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu” 1866, s. 75–107.

Baranowscy B. i K., Polaków kaukaskie drogi, Łódź 1985.

Brus A., Kaczyńska E., Śliwowska W., Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815–1914, Warszawa 1992.

Caban W., Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831–1873, Warszawa 2001.

Chrostek M., Romantyczny wizerunek zesłańca i jego miejsce w literaturze dziewiętnastowiecznej, w: Literatura i jej konteksty. Prace ofiarowane profesorowi Czesławowi Kłakowi, Rzeszów 2005, s. 184–207.

Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928.

Janion M., Żmigrodzka M., Romantyzm i historia, Warszawa 1978.

Kaczyńska E., Ludzie ukarani. Więzienia i system kar w Królestwie Polskim 1815–1914, Warszawa 1989.

Kaczyńska E., Syberia: największe więzienie świata (1815–1914), Warszawa 1991.

„Minuwszyje Gody” 1908, nr 10, s. 116.

Sapargalijew G., Djakow W., Polacy w Kazachstanie w XIX w., Warszawa 1982.

Śliwowska W., Polscy zesłańcy polityczni na Syberii w pierwszej połowie XIX wieku. Mity i rzeczywistość, „Przegląd Wschodni” 1991, t. 1, z. 2, s. 239–266.

Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998.

Wieliczko M.J., Jeniectwo wojenne Polaków w Rosji w latach 1503–1918: określenie problemu, Lublin 1998.

Pobrania

Opublikowane

2023-12-28

Jak cytować

Chrostek, M. (2023). „Życie żołnierza jest marszem przez rózgi i policzki”. Traumatyczne wspomnienia polskich zesłańców politycznych wcielonych do Korpusu Kaukaskiego i Orenburskiego w I połowie XIX wieku . Tematy I Konteksty, 18(13), 149–164. https://doi.org/10.15584/tik.2023.9