Literackie obrazy epidemii o proweniencji szkolnej z XVII i XVIII wieku (wybrane zagadnienia)

Małgorzata Mieszek

doi:10.15584/tik.2021.9

Autor

Małgorzata Mieszek Instytut Filologii Polskiej i Logopedii UŁ https://orcid.org/0000-0002-0737-6233

DOI:

https://doi.org/10.15584/tik.2021.9

Słowa kluczowe:

epidemia, literatura polska XVII i XVIII w., literatura okolicznościowa, szkoła

Abstrakt

Przedmiotem artykułu są literackie obrazy epidemii, zawarte w utworach związanych ze środowiskiem szkolnym. Wśród analizowanych tekstów znalazły się dzieła okolicznościowe, poświęcone zmarłym z powodu zarazy uczniom (kazanie dominikanina, Michała Wojniłowicza; wierszowany poemat profesora Akademii Krakowskiej – Pawła Zapartowica). Wpisywały się one w konwencję panegiryczną, ale równocześnie ujawniały ówczesną świadomość medyczną (objawy zakażenia, zabiegi higieniczne i lekarskie przy chorym) oraz osobiste zaangażowanie preceptorów. Drugą grupa analizowanych tekstów są dramaty wystawiane na scenach kolegiów pijarskich i jezuickich. Związane są one z kultem świętych „od moru”. Podejmują także temat zarazy jako rodzaju kary za grzechy, która dotyka negatywnych bohaterów. W niektórych sztukach występują zaś uosobienia klęsk żywiołowych i epidemii. Artykuł ujawnił, że literackich obrazów zarazy, które związane były ze środowiskiem szkolnym, było stosunkowo niewiele. O przyczynach epidemii, sposobach ich zapobieganiu znacznie częściej pisano w poradnikach i kalendarzach, dostępnych dla szerokiego grona odbiorców. Społeczność uczniów i nauczycieli podejmowała raczej aktywność na polu religijnym działając w stowarzyszeniach i kongregacjach, a także uczestnicząc w przebłagalnych nabożeństwach i procesjach.

Downloads

Download data is not yet available.

Bibliografia

Andrzej z Kobylina, Rządzenie bardzo dobre przeciw powietrzu morowemu, Kraków 1542.

Bartoszewicz Jan, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień SJ przy współpracy zespołu jezuitów, wyd. 2, Kraków 2004, s. 29.

Bielski Jan, Konstantyn Wielki, pierwszy chrześcijański cesarz, tragedyja, rkps (wyst. Poznań 1751) Vilniaus Universiteto Biblioteka, sygn. IV 11651/6.

Buba Jan, Pijarzy w Polsce. Próba charakterystyki, „Nasza Przeszłość” 1962, t. 15, s. 17–18. Dramat staropolski od początku do powstania sceny narodowej. Bibliografia, t. 2: Programy drukiem wydane do r. 1765, cz. 2: Programy teatru pijarskiego oraz innych zakonów i szkół katolickich, oprac. W. Korotaj, J. Szwedowska, M. Szymańska, Wrocław 1978.

Epidemie, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień SJ przy współpracy zespołu jezuitów, wyd. 2 Kraków 2004, s. 148.

Estreicher Karol, Bibliografia polska, t. 24, Kraków 1912.

Frydrychowicz Dominik, Duchowne morowego powietrza lekarstwo, S. Rozalia, panna osobliwa, Chrystusa Jezusa oblubienica, Kraków 1705.

Giedroyć Franciszek, Mór w Polsce w wiekach ubiegłych. Zarys historyczny, Warszawa 1899.

Grochowski Stanisław, Ścieżka pobożnego chrześcijanina, to jest nauki i przestrogi co potrzebniejsze na poratowanie wszystkich zbawienia pragnących, Kraków 1600.

Grzebień Ludwik, Jezuici polscy wobec epidemii, w: Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postepowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999, s. 245–255.

Hahn Wiktor, Pijarski teatr szkolny w Polsce (zarys), „Nasza Przeszłość” 1962, t. 15, s. 199–215.

Historiarum Collegii Posnaniensis Societatis Jesu tomus II (1669–1771), rkps BJ, sygn. 5198, wersja on-line: http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=317688&from=&dirids=180&ver_id=&lp=2&QI= (dostęp 1.11.2020).

Kadulska Irena, Publiczność szkolnego teatru jezuickiego w XVIII wieku. W kręgu reguł, norm i praktyki, w: Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. H. Dziechcińska, Warszawa–Łódź 1985, s. 95–116.

Kadulska Irena, Ze studiów nad dramatem jezuickim wczesnego oświecenia (1746–1765), Wrocław 1974.

Karpacz Emilia, „Opłakane czasy” – epidemia dżumy w Krakowie w latach 1707–1710. Przyczynek do badań nad upadkiem królewskiego miasta, „Folia Historica Cracoviensia” 2012, s. 239–256.

Karpiński Adam, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.

Klonowic Sebastian Fabian, Victoria deorum, w: Literatura mieszczańska w Polsce. Od końca XVI do końca XVII wieku, oprac. K. Budzyk, H. Budzykowa, J. Lewański, t. 1, Warszawa 1954.

Korotaj Władysław, Z problematyki staropolskich programów teatralnych, w: Wrocławskie spotkanie teatralne, red. W. Roszkowska, Wrocław 1967, s. 81–109.

Kracik Jan, Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 2012.

Kroczak Jerzy, „Jeśli mię wieźdźba prawdziwa uwodzi...”. Prognostyki i znaki cudowne w polskiej literaturze barokowej, Wrocław 2006.

Kronika jezuitów poznańskich (młodsza), t. 1: 1570–1653, oprac. J. Wiesiołowski, Poznań 2004.

Kronika poznańskich Karmelitów Bosych, oprac. P.F. Neumann, Poznań 2001.

Kronika rezydencji karmelitów trzewiczkowych w Poznaniu przy kościele Najświętszej Krwi Pana Jezusa na ul. Żydowskiej, oprac. J. Wiesiołowski, Poznań 2005.

Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. 6, Warszawa 1814.

M. D., Kazania dwa na św. Barbarę i św. Różę i ekshorta na pogrzebie Michała Zachajewicza kanonika warszawskiego, Warszawa 1733–1734.

Mariani Andrea, Jezuici prowincji litewskiej wobec epidemii dżumy z lat 1708–1711, „Zapiski Historyczne” 2016, t. 31 z. 2, s. 65–104.

Mączyński Ryszard, Mater Gratiarum Varsaviensis. Wizerunki Madonny Łaskawej w sztuce polskiej, „Rocznik Historii Sztuki” 1995, t. 21, s. 250–261.

Mieszek Małgorzata, Intermedium polskie XVI–XVIII w. (Teatry szkolne), Kraków 2007.

Mieszek Małgorzata, Twórczość dramatopisarska Jana Bielskiego SJ (1714–1768), Łódź 2020.

Namaczyńska Stanisława, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i krajach sąsiednich w latach 1648—1696, Lwów 1937.

Nawarecki Aleksander, Czarny karnawał „Uwagi śmierci niechybnej” księdza Baki. Poetyka tekstu i paradoksy recepcji, Wrocław–Warszawa 1991.

Niesiecki Kacper, Herbarz Polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1839–1845, t. 9.

Nowicka-Jeżowa Alina, Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI–XVIII wieku, Lublin 1992.

Okoń Jan, Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wrocław 1970.

Pasek Monika, „Bezoar z łez ludzkich czasu powietrza morowego” Walentego Bartoszewskiego jako przykład „recepty dusznej i cielesnej” na czas zarazy, „Tematy i Konteksty” 2014, nr 4, s. 112–136.

Pielgrzym niebieski Roch święty w komitywie czterech towarzyszów z doświadczoną od morowego powietrza prezerwatywą w kościele farnym warszawskim Św. Krzyża z konfraternią swoją osadzony albo nabożeństwo konfraternyi św. Rocha R.P. 1729, Warszawa 1729.

Pieśń o dobroci Najświętszej Panny Maryjej i prośby o ochronę od morowego powietrza, Pieśń o Najświętszej P[annie] Maryjej przeciwko morowemu powietrzu; Nowa pieśń o najświętszej P[annie] Maryjej przeciwko morowemu powietrzu, Kraków, ok. 1601–1650.

Poplatek Jan, Ofiary miłości z litewskiej prowincji Tow. Jez. w czasie zarazy w 1710. „Nasze Wiadomości” (1928–1931), t. 9, s. 264–272, 368–369.

Poplatek Jan, Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce, Wrocław 1957.

Przetocki Hiacynt, Kolęda, którą podczas morowego powietrza […] św. Mikołaj […] parafijej swej rozdał przez trzy dni, Kraków 1655.

Rok Bohdan, Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej, Wrocław 1995.

Skarga Piotr, Roczne dzieje kościelne od narodzenia Pana i Boga naszego Jezusa Chrystusa, Kraków 1603.

Skorobohaty Aleksander D., Diariusz, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 2004.

Szumliński Marcin Ksawery, Metropolis Regni Poloniarum Cracovia. Inter crebra Martis fulmina, cum dirae succumberet pestilentiae, [Kraków 1709].

Włodarski Maciej, „Ars moriendi” w literaturze polskiej XV i XVI wieku, Kraków 1987.

Wojniłowicz Michał, w: Podręczna encyklopedia kościelna, red. S. Galla i J. Niedzielski, t. 41/42, Warszawa–Lublin–Łódź 1915, s. 405.

Wojniłowicz Michał, Trop sprzęgłego przez śmierć cugu sześciu rodzonych braci wielmożnych Ich MM. PP. Władysława, Samuela, Krzysztofa, Tomasza, Kazimierza, Jana Wilczków, [b.m. 1666].

Załęski Stanisław, Jezuici w Polsce, t. 2, Lwów 1901.

Zapartowic z Jędrzejowa Paweł, Syn Piotr Abagarus Kowynicki, jej Mości P[ani] Elżbiety ze Średnego, jej Mości paniej Kowynickiej, pisarzowej niegdy ziemie przemyskiej pisany i posłany, Kraków 1623.